طرح کسب و کار زنبور داری و پرورش زنبور عسل

مقدمه

تاریخچه زندگی و قدمت زندگی زنبور عسل روی کره زمین ، زندگی اجتماعی زنبور عسل در یک کلنی ، نظم اجتماعی حاکم در کندو ، قدرت خارق العاده زنبور عسل در معماری و ساختن حجره های مومی شان ، موروثی بودن عموم اطلاعات کاربردی ، ویژگی های خاص زیست شناسی ، قدرت منحصر به فرد زنبور عسل در تبدیل شهد گیاهان یا شربت شکر به عسل به عنوان یک غذای پر انرژی و دارویی شفا بخش، قدرت این حشره در ساختن موم و موم بافی ، جمع آوری بره موم و کاربرد آن ، ساختن شاه انگبین و چگونگی استفاده از آن و ساختن زهر به منظور استفاده از آن در هنگام دفاع و به عنوان یک داروی مهم و از همه این شگفتی ها مهم تر ، قابلیت منحصر به فرد زنبور عسل در جمع آوری گرده گیاهان و گرده افشانی بسیاری از گیاهان گلدار که با این ویژگی، بطور مستقیم و غیر مستقیم حدود 50% غذای بشر تامین می شود و بسیاری از گیاهان و حیوانات امکان ادامه حیات می یابند.

میزان تولید محصول عسل به آب و هوا، نژاد زنبور و مدیریت زنبوردار بستگی دارد. در نقاط خوش آب و هوا، گیاهان و رستنی های فراوان می رویند و در فصل گلدهی، محصول عسل خوبی از آن نقاط برداشت می شود.همچنین نژاد های فعال زنبور عسل عمل گرده افشانی گیاهان را نیز بهتر انجام می دهند. عامل مدیریت در زنبورداری همچون سایر امور از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا یک زنبوردار ناآگاه نه تنها قادر به عسل گیری از زنبورهای عسل نخواهد بود، بلکه به راحتی کلنی های خود را به کشتن می دهد. بنابراین آشنایی به فنون زنبورداری و داشتن اطلاعات علمی و تجارب عملی از مهم ترین واجبات کار با زنبور عسل است.

میانگین تولید عسل شهد هر کندوی جعبه ای در ایران و سایر کشورهای آسیایی 7 کیلوگرم ، در کشورهای اروپایی و روسیه 10 کیلوگرم، در آمریکا 21کیلوگرم، در نیوزلند 30کیلوگرم، در استرالیا 36کیلوگرم، درکانادا 40کیلوگرم و در نقاط پرگل کانادا گاهی به 80 کیلو گرم می رسد. بدهی است مقدار تولید عسل شهد در نقاط مختلف کشور و حتی نقاط مختلف هر شهر متفاوت است و به طور عمده به فراوانی منابع شهد،شرایط آب و هوایی و مدیریت زنبوردار بستگی دارد.باید توجه داشت که علی رغم اعلام آمار میانگین 7کیلوگرم تولید عسل شهد به ازای هرکندو درسال، در برخی نقاط خوش آب وهوا سرسبز کشور، زنبورداران آگاه، باتجربه و فعال در امر کوچ دهی به موقع زنبورستان خود، توانایی تولید عسل شهد به میزان بیش از 50کیلوگرم به ازای هر کندو را دارند.

به نظر می رسد که در کشور ما، باتوجه به عدم استفاده یا استفاده ناصحیح از ظرفیت شهد دهی بسیاری از باغ هاو مزارع و نیز برخی نقاط مرتعی و جنگلی که مورد استفاده زنبورداران قرار نمی گیرد ، تاکنون از بخش قابل توجه ای از ظرفیت واقعی تولید عسل استفاده نشده است. در این سهل انگاری،زنبورداران از تولید کمتر عسل شهد خسارت می بینند. اما خسارتی که در قالب کاهش محصول و نامرغوبیت محصول به کشاورزان و باغداران و در آمد ملی وارد می شود، بسیار قابل توجه تر است. تاکنون در ایران،ازظرفیت های تولید عسل به خوبی استفاده نشده است; یعنی ، در برخی نقاط تراکم استقرار زنبورستان ها را داشته باشیم و در برخی نقاط،زنبورستان های کافی مستقر نشده است.حال آنکه برای بدست آوردن بیشترین مقدار عسل و بالاترین بازده زنبور عسل در گرده افشانی ، باید اولا هرجا که گیاهان شهدزا و نیازمند زنبور عسل می رویند، تعداد مناسب کندو مستقر کنیم و ثانیا تعداد کندوهایی که در یک منطقه یا در هر هکتار از یک باغ یا مزرعه مستقر می کنیم کمتر یا بیشتر از شمار مناسب نباشد. چنانچه شمار کندو ها دریک باغ،مزرعه یامنطقه،بیشتر یا کمتر از حد مناسب باشد؛ هم زنبوردار و هم باغ دار یا مزرعه دار به نوعی خسارت می بینند.

مسائل مربوط به زنبورداری؛ از جمله،ظرفیت تولید عسل توسط هر کندو،عسل شهد یا مخلوط شهد و شربت، قیمت عسل،درآمد زنبوردار و از همه مهمتر «نقش زنبورعسل در افزایش تولید و مرغوبیت محصولات زراعی و باغی» باید مورد مورد توجه مسئولین قرار گیرد و شرایط مناسب برای توسعه منطقی زنبورداری در ایران فراهم شود. این مورد حساس باید جدی گرفته شود تا مبادا آن که از برخورد سلیقه خریدار عسل و میزان درآمد زنبوردار،پرورش زنبورعسل و در نتیجه میزان تولید در کشاورزی و باغداری و قابلیت حفظ مراتع و جنگل ها در معرض خطر جدی قرار گیرد.

اگر به زنبورداری فقط به عنوان حرفه ای که در آن عده ای مشغول تولید عسل هستند نگریسته شود،فقط به اندازه میزان تولید عسل باید برای آن اهمیت قائل شویم؛ اما باید یدانیم که ما برای افزایش تولید و مرغوبیت بسیاری از محصولات گیاهی زنبورداری کنیم که در آن محصول عسل یک عایدی جانبی است. لذا اهمیت پرورش زنبورعسل، صدها برابر بیشتر از ایجاد شغل و تولید عسل است، زیرا حدود 80% کل تولید بسیاری از درختان میوه و محصولات بذری به گرده افشانی شدن توسط زنبور عسل بستگی دارد که در غیاب این حشره، سایر حشرات گرده افشان نیز قادر به انجام وظایف زنبور عسل نخواهند بود. ما زمانی می توانیم یک مقایسه منطقی و صحیح از ارزش فرآورده های زنبورعسل در مقابل ارزش عمل گرده افشانی این حشره داشته باشیم که بتوانیم طبیعت بدون زنبورعسل رابررسی کنیم. چراکه در طبیعت بدون زنبورعسل،نه نتها عسل تولید نمی شود و میزان محصولات زراعی، باغی،مرتعی و جنگلی به شدت کاهش می یابد،بلکه قسمت اعظم رستنی های موجود در طبیعت منقرض خواهد شد.    

توصیف  پروژه:

این پروژه در رابطه با پرورش زنبور عسل به عنوان یک کار تولیدی و مولد میباشد.طرحی که اگر تمامی مسائل مربوط به این رشته اعم از امکانات و مشکلات آن به دید مثبت بنگریم مطمئنا طرحی قابل توجیه هم ازلحاظ اقتصادی و هم از لحاظ ایجاد فرصت شغلی میباشد.البته باید متذکر شد که مشکلات و موانعی هم در اجرای این طرح وجود دارد که در ادامه در مورد آن بحث خواهیم کرد.

این طرح در اولین گام نیاز به داشتن اطلاعات مقدمات در مورد بیولوژی و آناتومی زنبور عسل ،نحوه زندگی در کلنی ،نحوه ارتباط جمعیت داخل کلنی بایکدیگر و غیره است که مطمئنا تا اطلاعات ،آگاهی لازم در این مورد کسب نشود طرح با مشکل و در نهایت با شکست همراه خواهد بود.

گام دوم با تهیه تعداد قابل توجهی کلنی زنبورعسل به عنوان شروع کار میباشد که اگر به صورت کلی به این طرح نگاه کنیم با ایجاد یک زنبورستان که با تعداد قابل توجهی باشد میتوان حرفه ای را ایجاد نمود که حداقل 2 یا 3 نفر می توانند در آن فعالیت اقتصادی داشته باشند.

در این حرفه که یک شاخه از کشاورزی است زنبوردار به عنوان یک تولید کننده مطرح می شود. کسی که با تولید اصلی ترین محصول این رشته یعنی عسل وهمچنین موم،گرد و ژله وغیره از طبیعت و مراتع می تواند نقش مهمی را درتامین نیاز جامعه به این محصولات ایفا کند.      

توجیه پروژه:

در بحث توجیه پروژه ابتدا نکاتی را باید متذکر شد.این حرفه به عنوان یک کار تولیدی تحت تاثیر امکانات و منابع متغیری همچون وضعیت مرتع میزان گل و گیاه موجود در طبیعت،میزان بارندگی و غیره است.هرکدام از این موارد در میزان تولید قطعا تاثیر گذار است.   

موضوع بعدی تعداد کلنی ها می باشد.اگر کسی بخواهد به عنوان تفریح و سرگرمی زنبورداری کند تا حدود 5 تا 10 کندو استفاده می کند.

ولی به عنوان حرفه اصلی تعداد کندو ها نباید کمتر از 50 کلنی باشد. پس اگر تعداد کلنی ها کم باشد نباید انتظار تولید و درآمد بیشتر را داشت. از لحاظ توجیه این پروژه باید به آمار تولید عسل در یک کلنی در یک سال و در شرایط آب و هوایی معمولی اشاره کنیم.

بطور متوسط میزان برداشت عسل از هر کلنی با جمعیت قوی چقدر است؟

طبق رکورد گیری سال های اخیر از یک زنبوردار به طور متوسط از هر کندو به مقدار 5 کیلو گرم عسل استحصال شده است.

امکانات:

امکانات مورد نیاز در زنبورداری بر 3 دسته تقسیم می شوند:

الف) وسایل مورد نیاز برای کارکردن روی کندو

1. لباس مخصوص زنبورداری

2. کلاه توری

3. دستکش چرمی

4. دودی: وسیله ای است که در منبع آن ماده ای مثل علف خشک وکاه،پارچه کهنه ،تراشه های چوب و غیره سوزانده می شود تا دود تولید کند .در هنگام باز کردن درب کندو باید کمی دود به زنبور ها داده شود تا زنبورها دور شوند واما دود زیاد باعث عصبانیت زنبورها شده و باعث حمله و نیش زدن زنبورها میشود.  

5. اهرم: برای برداشتن سقف یا سر کندو و جدا کردن قاب های چسبیده به هم توسط موم و خارج کردن قاب ها از کندومورد استفاده قرار میگیرد.

6. کاردک: برای تراشیدن موم اضافی و چسبیده به دیواره کندو و قاب ها استفاده می شود.

7. برس: برای هل دادن و جدا ساختن زنبورها به صورت ملایم از روی قاب به داخل کندواستفاده می شود.

ب)وسایل لازم برای کندو

1. ظرف غذاخوری:ازجنس پلاستیک و در اشکال گوناگون به بازار عرضه شده است.

2.ترازو: به منظور کنترل میزان گردآوری در بهار و کنترل ذخیره غذایی کندو در زمستان استفاده میشود.

.شبکه ملکه: وسیله تشکیل شده از سیم و جنس روی با سوراخ هایی به فواصل یکسان است.در این شبکه زنبوران کارگر به راحتی از سوراخ های شبکه عبور می کنند ولی ملکه و زنبوران نر قادر به عبور از این سوراخ ها نیستند. شبکه ملکه در بالای قسمت پرورش نوزادان (طبقه اول) قرار دارد که ملکه در این در طبق حبس میشود و نمی تواند وارد طبقه مخصوص عسل گیری شود و در آن تخم گذاری کند.

پ)وسایل و تجهیزات عسل گیری

1.چنگال: چنگال پر دندانه که نوک دندانه های آن تیز و تیغ دار است و از آن برای زدودن موم از سطح شانه های سر بندی شده با موم و آماده سازی برای قرار دادن در دستگاه است.   

2.دستگاه استخراج عسل: وسیله ای شبیه بشکه که می تواند قاب های آماده شده از عسل را برای استخراج عسل مایع درون آن قرار داد.

3.سطل های پلاستیکی

4.صافی

5.همزن عسل: وسیله ای از جنس آلومینیوم که از آن برای به هم زدن عسل برای جلوگیری از شکرک زدن استفاده میشود.

اشتغال زایی:

در بحث اشتغال زایی این طرح باید در نظر داشت اگر ما زنبورستان داشته باشیم با حداقل 100 کلنی قطعا جهت نظارت از کلنی ها و بازدید به موقع و اطلاع از اوضاع داخل کلنی نیاز به همکاری 1یا2 نفر نیروی ماهر یا نیمه ماهر در زمینه پرورش خواهد بود.

این نیرو ها می توانند در بهار که باید نظارت دقیق بر وضعیت و احوال داخل کندو باشد مراقبت لازم را به کار گرفته و زنبورها را برای فصل جمع آوری و ذخیره شهد و عسل آماده نمایید. این طرح را با حداقل 100 کلنی به تنهایی نمی توان اجرا نمود و چه بسا اجرای آن با مشکلات و نواقص فراوانی از جمله عدم نظارت کافی بر تمامی کلنی ها و نیز در فصل بچه دهی زنبور مشکلات فراوان در کنترل و مدیریت بر نحوه بچه دهی زنبور روبرو خواهد شد.

اجرای طرح پرورش زنبور عسل اگر بصورت شغل و حرفه اصلی زنبور دار مطرح باشد مطمئنا باتلاش و جدیت نتیجه بخش خواهد بود ولی اگر به صورت شغل دوم ویا سوم در آید جز ضرر و یادر نهایت کمترین سود چیزی علیه زنبوردار نخواهد نمود.

کسانی که می خواهند در آمد زایی نمایند باید به عنوان شغل اول و اصلی در نظر بگیرند ولی اگر بخواهند بصورت تفریحی و تضمینی این کار را انجام بدهند حداکثر تعداد 5 تا 10 کلنی برای آنها کفایت می کند. مدیریت یک زنبورستان با 100 کلنی بیشتر نیاز به همکاری 2الی 3 نفر به صورت تمام وقت دارد ودر نتیجه تغذیه کمکی و تحریکی جهت تخم ریزی و به حد اکثر رساندن جمعیت کندو و نیز جمع آوری و استحصال عسل و همچنین کوچ زنبورستان ،نظافت کندوها و تعمیر ونگهداری کندوها و قاب های معیوب و ناقص وغیره نیاز به حضور این افراد می باشد.با این کار برای 2الی3 نفر ایجاد می شود.

میزان اجرایی بودن طرح:

همانطور که قبلا گفته ایم اساس زنبورداری به پایه متغییرات استوار است،متغیراتی همچون وضعیت آب و هوا،وضعیت مراتع،تنوع پوشش گیاهی ،کوچ وغیره .

در هیچ کجای دنیا شرایط آب و هوایی و مراتع به صورت یکنواخت و ثابت نبوده و با گذر زمان و گذشت فصول مختلف تاثیرات مثبت ویا منفی خود  را بروی مقدار تولید و در نتیجه بر مقدار سود و زیان میگذارد و کسانی که بخواهند وارد این حرفه شوند باید مسائلی همچون کمبود نزولات آسمانی و خشکسالی و تخریب مراتع به واسطه احداث پروژه های ساختمان سازی و چرای بی رویه دام در ییلاقات و سرما وگرمای بیش از حد وغیره را در نظر داشته باشندکه به عنوان ریسک هایی در این حرفه وجود دارند.

در صورتی که سالی که شروع سال زنبورداری می باشد همواره با بارش نزولات آسمانی باشد وبا مدیریت قوی در اداره زنبورستان واطلاعات کافی از محیط داشته باشیم به طوری که زمان کوچ زنبورستان را با اطلاع از کمبود شهد در طبیعت تنظیم نماییم قطعا سود حاصل از این حرفه چشمگیر بوده و مطمئنا حرفه ای خواهد بود که بازگشت سرمایه اولیه در آن به سرعت انجام می گیرد . تمام مسائلی که در بالا به آن اشاره شد به همراه امکانات و دانش در زمینه این حرفه مثمر ثمر خواهد بود و چه بسا ناآگاهی و عدم شناخت از محیط و نحوه فعالیت زنبورستان خسارات جبران ناپذیری را نیز متحمل زنبوردار نماید.

بازاریابی:

در بحث بازاریابی ابتدا باید به فرآورده های زنبور عسل اشاره ای گذرا داشته باشیم .

عسل بعنوان منبع مهم انرژی ،گرده منبع مهم پروتیئن و ژله رویال(ژله شاهانه یا اکسیر جوانی) وغیره دو مورد این محصول در جامع اطلاع رسانی درستی از طرف دولت صورت نگرفته است و از فواید آن در مصرف جامعه آگاهی لازم نبوده و اگر اطلاعات کمی هم وجود دارد نقل قول افراد وناشی از شنیده ها از یکدیگر و در نهایت از زنبورداران(چه درست و چه نادرست) می باشد و در جهت بازاریابی مناسب با اطلاع رسانی مناسب به افرادجامعه مورد عرضه محصول با کیفیت مناسب به بازار خواهد بود.