مقدمه:
در طول قرن پیشین آموزش عالی در کشورهای توسعه یافته و همچنین در کشورهای در حال توسعه هم به لحاظ تعدد مراکز آموزش عالی و هم به لحاظ تنوع رشته های تحصیلی در مقاطع مختلف رشدی بسیار سریع داشته است. همگام با این، درخواست عمومی برای دستیابی به آموزش عالی نیز بسیار پرحجم بوده است. با توجه به نقشی که دانشگاهها در تولید علم و تکنولوژی و پیشرفت علمی هر جامعه بعهده دارند و نقش محوری که در فرآیند توسعه هر کشور ایفاد می کنند، نگاه صاحبنظران به عرضه و تقاضای آموزش عالی صرفاً یک نگاه اقتصادی نبوده است. توجه به حفظ و ارتقا کیفیت دانشگاهها در ابعاد مختلف در کنار رشد کمی آنها یکی از دغدغه های اصلی صاحبنظران و نیز دولتها در کشورهای پیشرو و پیشگام در آموزش عالی بوده است. از اینرو بحث ارزیابی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی بحث چالش برانگیزی در حوزه مجادلات صاحبنظران بوده است و شیوه های گوناگونی مورد پیشنهاد و آزمون قرار گرفته است.
البته ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت است که پاسخگوسازی Accountability همه نهادهای اجتماعی در مقابل عملکرد خود، نهضتی عمیق و پرسابقه در کشورهای توسعه یافته محسوب می شود و برای پاسخگو بودن، نهادهای اجتماعی بایستی ضرورتاً نوعی ارزیابی بیرونی (External Evaluation) را بپذیرند. (1) این خواست اجتماعی نیز از عوامل بسیار مؤثر در حرکت دانشگاهها به سمت شفاف سازی روشها و معیارها و موازین خود در امر آموزش و پژوهش و ارائه خدمت بوده است و بالتبع آنها را در معرض نقد و بررسی و درنتیجه پیشرفت و بهبود کیفیت کشانده است.
البته دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی مانند همه نهادهای اجتماعی به آسانی پذیرای ارزیابی خارجی از عملکرد خود نشده اند و مقاومتهای زیادی در این فرآیند وجود داشته است که از جمله محوری ترین استدلالها برای مقاومت و مخالفت در برابر ارزیابی بیرونی، تکیه بر استقلال دانشگاهها و مخدوش شدن آزادیهای آکادمیک بوده است. (2)
به هر حال اصرارهای اجتماعی مبنی بر ارائه تضمین از سوی دانشگاهها در مقابل کیفیت فارغ التحصیلان و بازده های خود و نیز مشروط شدن حمایتهای مالی از دانشگاهها به ارائه عملکرد واضح و روشن از بازده های آموزشی و پژوهشی و ارائه خدمت، به تدریج دانشگاهها و صاحبنظران را به سوی یافتن راههای صحیح و اصولی و با قاعده در مورد نحوه اطمینان یابی از عملکرد مؤسسات آموزش عالی کشانید.
شیوه ای که بیش از همه برای اطمینان از عملکرد آموزشی و پژوهشی وارائه خدمت مورد توجه قرار گرفته است و در طول سالیان گذشته از اقبال کشورهای وسیعی برخوردار شده است. شیوه ای است که امروز تحت عنوان اعتبارگذاری (Accreditation) از آن نام برده می شود.
به صورت خلاصه، اعتبارگذاری فرآیندی است که در خلال آن اطمینان از بکارگیری حداقل استانداردهای قابل قبول در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی حاصل می شود. این فرآیند اطمینان یابی از طریق بررسی و تعیین کارآیی درونی و بیرونی دانشگاهها با استفاده از شاخصهای عملکردی انجام می شود. (3)
هدفهایی که اعتبارگذاری در تعقیب آن باشد از چندین جنبه قابل بررسی می باشد.
- از جنبه مدیریتی مشارکت جدی همه اعضا هیئت علمی و کارکنان دانشگاهها برای برنامه ریزی و ارزشیابی مؤسسه ضرورت می یابد و ضمناً با ایجاد رقابت مثبت بین دانشگاهها، انگیزه های درونی پیشرفت در نزد همه کارکنان ارتقا می یابد.
- به لحاظ دریافت کمکهای مالی از سوی دولت و سایر مؤسسات، ابزار مناسبی برای ابراز شایستگی در اختیار دانشگاهها قرار می گیرد.
- به لحاظ رسمیت و مقبولیت ملی و بین المللی، اعتبارگذاری ابزار مفیدی در اختیار دانشگاهها قرار می دهد که اعلام کنند به سطح استانداردهای ویژه ای رسیده اند.
- از جنبه توجه به مشتریان وسیله مهمی در اختیار متقاضیان آموزش عالی برای انتخاب صحیح قرار می گیرد.
- و بالاخره اعتبارگذاری، مؤسسه آموزش عالی را در مقابل انتقادها و فشارهای داخلی و خارجی مصون می سازد. (4)
آنچه در امر اعتبارگذاری جنبه محوری دارد و در واقع قلب این شیوه محسوب می شود و از اهمیت اساسی برخوردار می باشد. مسئله استانداردها است. استانداردهایی که در برگیرنده جنبه های گوناگون عملکرد دانشگاهها باشد و با واقع بینی تنظیم شده باشد و از طریق یک فرآیند اصولی تدوین شده باشد.
فدراسیون جهانی آموزش پزشکی (WFME) اعلام می کند که: وجه مشترک همه سیستمهای اعتبارگذاری سنجش براساس استانداردهای از پیش طراحی شده است. این استانداردها از آنجا که ملاک قضاوت قرار گرفته و چارچوب احتمالاً جدیدی را برای دانشکده ها تعریف می کنند و از حساسیت و اهمیت خاصی برخوردارند. این استانداردها معمولاً حاصل توافق و اجتماع بین استادان، دانتشجویان، سازمانهای حرفه ای و علائق عمومی و حکومتی است. در هر کشور این استانداردها در سطح ملی تهیه می شوند و اعتبارگذاری ملی براساس آن انجام می گیرد (5).
جوردن کون (Jordan J Cohen) معتقد است که استانداردها اصول ساختار تشکیلاتی، اجرایی و ارزیابی برنامه آموزشی هستند. وی در موافقت با گزارش WFME اعلام میکند که ساختار و فرآیند و محصول دانشکده های پزشکی در سراسر دنیا در بسیاری خصوصیات عمومی مشترک هستند و با پذیرش گروهی از استانداردهای بین المللی می توان کیفیت آموزش پزشکی در سراسر جهان را ارتقا داد و از این طریق به ارتقا مداوم سلامت در جهان رسید (6).
علاوه بر مسئله محوری استانداردها و فرآیند اساسی ساخت استانداردها؛ الگو و ساختار اجرایی اعتبار گذاری نیز حائز اهمیت است. الگو و ساختار اجرایی اعتبارگذاری علی القاعده بایستی با ساختار سیاسی و اجرایی هر کشور متناسب و هماهنگ باشد تا فرآیند اعتبارگذاری امکان تحقق پیدا کند.
در کشورهای مختلف به حسب میزان تمرکز ساختار سیاسی و اداری و نیز سنتهای آکادمیک، الگوهای متفاوتی را برای اعتبارگذاری برگزیده اند که به طور کلی می توان آنها را در سه دسته کلی تقسیم بندی کرد:
الف. الگوی اعتبارگذاری آمریکایی
ب. الگوی اعتبارگذاری بوروکراتیک (دیوانسالارانه)
ج. الگوی اعتبارگذاری انگلیسی
الگو و ساختارهای اجرایی که از سوی دیگر کشورها برای اعتبارگذاری گزینش شده است با اندک جزئیاتی در چارچوب الگوهای فوق قابل تبیین می باشد(7).
با توجه به کوششهایی که از سوی هیئت بررسی آموزش پزشکی (LCME) در آمریکا و نیز فدراسیون بین المللی آموزش پزشکی (WFME) در زمینه تهیه استانداردهای دانشکده های پزشکی صورت گرفته است به نظر می رسد اعتبارگذاری علوم پزشکی از زمینه اجرایی قابل اطمینان تری برخوردار می باشد.
در ایران نیز با وجود قدمت زیاد آموزش عالی و نیز گذشت بیش از 15 سال از تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاههای علوم پزشکی و ایجاد بسیاری نهادهای نظارتی برای نظارت بر عملکرد دانشگاهها عملاً سازمانی که با ساختار معین و براساس الگویی مشخص و با در اختیار داشتن استانداردهایی قابل قبول به اعتبارگذاری دانشگاهها بپردازد، وجود ندارد.
این پروژه که براساس قصد و عزم جدی معاونت آموزشی و امور دانشگاهی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آغاز گردیده است، در صدد است تا با استفاده از تجربیات بین المللی و نیز جلب همکاری کارشناسان توانمند داخلی اولاً به مجموعه ای از استانداردهای قابل قبول ملی برای اعتبارگذاری دانشگاههای علوم پزشکی دست یابد و ثانیاً در انطباق با ساختار اداری ? اجرایی ? کشور الگو و ساختار اجرایی مناسبی را برای اعتبارگذاری پیشنهاد نماید و با تدوین آئین نامه های مناسب راه اجرای عملی آن را فراهم سازد تا از این رهگذر امکان ارتقا کیفیت و نیز درجه بندی اصولی دانشگاهها و دانشکده های علوم پزشکی کشور فراهم گردد.