پروژه کارآفرینی طراحی کارخانه پودر و روغن ماهی

مقدمه

در این گزارش شده است که به مراحل طراحی کارخانه پودر و روغن ماهی پرداخته شود. طرحی که به منظور تولید پودر ماهی به عنوان محصول اصلی و روغن ماهی به عنوان محصول فرعی مورد ارزیابی قرار میگیرد تا امکان تولید آن بر اساس اطلاعات در دسترس بررسی شود. اطلاعاتی که عموما تحقیقاتی بوده و از منابع مختلفی از جمله وزارت صنایع، اداره گمرک، سازمان شیلات و همچنین مقالاتی که توسط سازمان های تحقیقاتی بین المللی از جمله FAO (سازمان خوار و بار جهانی) و IFFO( سازمان جهانی پودر ماهی) و FIN(شبکه بین المللی پودر ماهی) بدست آمده است.

الف - معرفی و شناخت محصول

پودر ماهی عبارتست از محصول جامد فرآوری شده ای که از آبگیری، پختن، جداسازی، خشک کردن و آسیاب ماهی یا ضایعات آن به دست می آید.

پودر ماهی دارای سطح بالایی از اسیدهای آمینه اصلی نظیر لیسئین است  که در تولیدات دانه ای که غذای اکثر حیوانات است کم یافت می شود و همچنین دارای اسید های آمینه میتونین و سیستئین با محتوا و قابلیت هضم و ارزش  غذایی بالا می باشد. به علاوه شامل ویتامین های دسته B  نظیر B12 و B2 ، کولین، نیاسین، اسید پانتوتیک و ریبوفلاوین، و یک منبع خوب برای کلسیم، مس، آهن، فسفر و مقدار ناچیزی از مواد معدنی دیگر می باشد.

تاریخچه پیدایش محصول

پودر و روغن ماهی هزاران سال است که توسط تمدن های مختلف مصرف میشود بعنوان مثال در کشور های شمالی، از روغن ماهی بعنوان سوخت برای روشنایی چراغ ها استفاده میشد. نروژی ها از حدود 800 سال قبل از میلاد مسیح روغن ماهی تولید می کرده اند و از آن در برهه های مختلف استفاده های متفاوتی از قبیل استفاده بعنوان کود و یا غذای حیوانات می کردند. در ژاپن پودر و روغن ماهی تا مدتها بعنوان یک غذای اصلی در سفره انسان ها حضور داشت.

در اوایل دهه اول قرن بیستم، ماهی "منهدن - Menhaden" در آمریکا صید میشد و با نیروی وزن سنگ، روغن ماهی پخته را استخراج میکردند و از باقی مانده آن بعنوان کود بهره می بردند. در دهه پنجم قرن نوزدهم، یک پرس حلزونی برای پرس ماهی پخته شده ساخته شد که بعد ها نوع هیدرولیک آن جایگزین شد. در همین زمان بود که روغن ماهی بعنوان ماده شیمیایی اصلی در تهیه رنگ ها، روانسازها، روغن های آرایشی، صابون و جوهر و ... استفاده میشد.

روغن ماهی جایگاه خود را در غذای انسان با آمدن روغنهای گیاهی خوراکی در اواسط قرن بیستم از دست داد.

پودر ماهی در کشورهای اسکاندیناوی در سالهای بسیار دور قبل از آن که ماهیت غذایی آن شناخته شود بعنوان غذام دام و طیور استفاده میشد. بعد از جنگ جهانی دوم، استفاده از پودر ماهی بعنوان منبع اصلی پروتئین در صنعت دامپروری شدت یافت و از همین زمان، صنعت دامپروری مدرن آغاز شد.

در سالهای اخیر با توسعه پرورش آبزیان، پودر و روغن ماهی بعنوان افزودنی های غذای آبزیان مورد استفاده قرار میگیرند.

عمر مفید محصول:

یکی از مهمترین ترکیبات پودر ماهی پروتئین آن است که پروتئین در ترکیبات خود دارای نیتروژنی است که به مرور زمان آزاد شده و باعث از بین رفتن پروتئین میشود. بنابرین در شاخص های تقسیم بندی پودر ماهی از نظر تازگی، TVN (ازت آزاد شده) معیار قرار میگیرد. بهتر است که پودر ماهی مدت کمی پس از تولید مصرف شود. در غیر این صورت با آزاد شدن ازت به مرور زمان از کارایی این محصول کاسته میشود.

از طرفی چربی های موجود در پودر ماهی در مجاورت هوا اکسید شده و باعث خرابی پودر ماهی و پیدایش قارچ ها وکپک ها میشود، لذا برای جلوگیری از این امر که به مرور زمان پس از تولید رخ میدهد در قسمتی از خط تولید به پودر آنتی اکسیدان افزوده میشود که ماندگاری محصول را تا یک سال افزایش می دهد.

با توجه به شاخص TVN و معضل اکسید شدن چربی ها عمر مفید برای محصول حداکثر یک سال می باشد.گرچه قاعده "هرچه تازه تر، مقوی تر" برای پودر ماهی نیز صدق می کند.

1-1-نام و کد محصول(آیسیک 3):

نام تجاری محصول:

عنوان تجاری این محصول در ایران همان پودر ماهی است. اما در دنیا این محصول را با نام Fish meal (خوراکی تهیه شده از ماهی) می شناسند که تقریبا در تمامی دنیا با این عنوان مبادله میشود. روغن ماهی نیز همین عنوان را در ایران و دنیا دارد (Fish Oil). اما به خاطراینکه با روغنی که از کبد ماهی گرفته میشود تمییز داده شود، آن را تحت عنوان (Fish body oil) نیز بیان میکنند.

این محصول با کد 1512 در لیست 3 ISIC تحت کلاس"Processing and preserving of fish and fish products" مشخص شده است.

1-2-شماره تعرفه گمرکی:

از طرفی در گمرگ کشور با تعرفه 230120 تحت نام "آرد، زبره و حبه از ماهی و غیره، نامناسب برای خوراک انسان" قاابل دسترسی میباشد.

1-3-شرایط واردات:

تعرفه گمرکی محصول و مقایسه با سایر کشورها:

تعرفه واردات پودر ماهی تحت عنوان "آرد، زبره و به هم فشرده به شکل حبه یا گلوله از ماهی، یا قشر داران، صدف داران یا سایر آبزیان فاقد ستون فقرات" و با شماره تعرفه 2301.20.00 به میزان 4 درصد میباشد. این درحالی است که بسیاری از کشورهای دنیا از جمله امریکا، استرالیا، انگلستان، عمارات متحده عربی و عراق برای این محصول عوارض گمرکی در نظر نمیگیرند. و در مقابل تعرفه های کشور بحرین، عربستان صعودی، عمان و کویت 5 درصد، ترکیه 5/13 درصد، پاکستان 20 درصد و الجزایر 30 درصد میباشد.

تعرفه گمرکی ماشین آلات:

تلمبه برای آبگون ها، حتی دارای وسیله اندازه گیری، بالابرهای آبگونها - 20 درصد

گریز از مرکزها (Centrifuges)، همچنین خشک کن های گریز از مرکز، ماشین آلات و دستگاههای برای از صافی گذراندن یا تصفیه کردن مایعات یا گازها - 10 درصد.

1-4- بررسی و ارائه استاندارد:

استانداردهای مرتبط:

استاندارد ملی شماره 3207 موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران - ویژگیهای بهداشتی و میکروبیولوژیکی مواد اولیه تهیه خوراک طیور و دان آماده.

استاندارد ملی شماره 722 موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران -  خوراک دام و طیور و آبزیان، پودر گوشت، ویژگیها و روشهای آزمون.

استاندارد ملی شماره 7947 موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران - خوراک دام، پودر ماهی آئین کار

* کلیه استاندارد های فوق از طریق سایت موسسه استاندارد ایران (www.isiri.org) قابل دسترسی میباشد.

گفتنی است بغیر از فرهنگ لغات مرتبط با پودر ماهی سازمان استانداردهای جهانی (ISO) به شماره iso7088:1981، موسسه استاندارد های ملی امریکا (ANSI) و موسسه استانداردهای بریتانیا (BSI) در رابطه با پودر ماهی هیچ گونه استانداری تدوین نکرده اند.

1-5- بررسی و ارائه اطلاعات لازم در زمینه قیمت تولید داخلی و جهانی محصول:

قیمت پودر ماهی:

قیمت پودر ماهی معمولا جهانی و مشخص است و بسته به عوامل متفاوتی تغییر می کند و مانند تمامی کالاهای دیگر به میزان عرضه و تقاضا بستگی دارد. قیمت پودر ماهی عموما به قیمت تمام شده ماده اولیه بستگی ندارد و در واقع می توان قیمت پودر ماهی  را یک عامل ثابت و مستقل در نظر گرفت و هر چه فاصله میان هزینه تمام شده تا قیمت را کاهش دهیم سود ما بیشتر خواهد بود. قیمت پودر ماهی بیشتر تابعی از میزان عرضه آن است چرا که با افزایش روز افزون جمعیت دنیا و نیاز بیشتر به مواد غذایی به دست آمده از دام و طیور و آبزیان، تقاضا با یک روند قابل پیش بینی در حال افزایش است و کاهش یا افزایش عرضه در مقایسه با تقاضا تأثیر به سزایی در قیمت دارد. البته گهگاه برخی سیاستهای دولت ها و یا مراجع قانونگذار در میزان تقاضا و همچنین تولید پودر ماهی اثرگذار است. مثلا در اواخر سال 2000 کمیسیون پزشکی اتحادیه اروپا مصرف پودر ماهی را برای چهارپایان (به غیر از خوک) ممنوع ساخت. در نتیجه تقاضا برای پودر ماهی به شدت کاهش یافت و همانطور که در نمودار زیر مشاهده می شود قیمت پودر ماهی در سالهای اخیر در ژانویه سال 2001 به کمترین مقدار خود رسیده بود. اما با افزایش مصرف پودر ماهی در غذای آبزیان و کاهش تولید آن قیمت پودر ماهی تا حدودی افزایش یافت. در اواخر سال 2004 اتحادیه اروپا و سازمان شیلات کشور پرو طی تصمیمی به منظور حفاظت از گونه های ماهیان غیر خوراکی فصول ممنوعیت صید ماهی را افزایش دادند و این محدودیت ها تا به امروز سال به سال افزایش چشمگیری داشته است در نتیجه قیمت پودر ماهی همان طور که مشاهده می شود روند صعودی با شیب زیادی داشته است و طبق آخرین اخبار قیمت پودر ماهی در ماه اوت سال 2006 به مقدار 1460 دلار در هر تن رسیده است که قیمتی بی سابقه برای پودر ماهی تلقی می گردد. اما در حال حاضر پودر ماهی با قیمت 5000 ریال به ازای هر کیلو گرم در بازار داخل قابل تهیه است. (موسسه اطلاعات مرغداری - فروردین 1386- www.infopoultry.net ) این در حالی است که قیمت تمام شده برای کارخانجات با تکنولوژی پیشرفته در حدود 2000 ریال گزارش شده است.(شرکت فرآوری ماهی قشم- فروردین 1386)

با توجه به کاهش منابع ماهیان غیر خوراکی پیش بینی می شود که با کاهش تولید پودر و افزایش تقاضا قیمت آن همچنان رو به افزایش باشد.

(تصاویر در فایل اصلی موجوذ است)

در تصویرشماره1 قیمت پودر ماهی تحویل شده به بازار های اروپایی از سال 1997 تا 2002 میلادی نشان داده شده است. با عنایت به اینکه سویا (لوبیای روغنی) در ترکیب خوراک دام و طیور به عنوان یک ماده غذایی حاوی پروتئین (گیاهی) جایگزین پودر ماهی میگردد نسبت قیمت پودر ماهی به قیمت سویا در سالهای مورد نظر نیز در تصویر قابل ملاحظه است.                                    تصویر شماره 1:قیمت پودر ماهی در اروپا

در تصویر شماره2 قیمت روغن ماهی در بازار های اروپایی از سال 1997 تا ماه جولای 2002 در مقایسه با روغن خام نباتی نشان داده شده است.

نظر به اینکه یکی از اقلام عمده مصرفی در تغذیه ماهی آزاد (سالمون) پرورشی روغن ماهی است، با توجه به روند افزایش تولید واحدهای پرورش ماهی مذکور،          تصویر 2:قیمت روغن ماهی در مقایسه با روغن نباتی خام

  تخمین زده میشود در آینده نزدیک مصرف روغن ماهی جهت پرورش آبزیان به بیش از یک میلیون تن در سال برسد.

1-6- توضیح موارد مصرف و کاربرد:

پودر ماهی به عنوان منبع غنی پروتئین در تغذیه دام، طیور و آبزیان نقش بسزایی دارد. در حال حاضر این محصول در صنعت مرغداری که دومین صنعت کشور می باشد، مصرف فراوانی داشته و حدود 12- 6  درصد از ماده تشکیل دهنده دانه مرغ را در بر می گیرد. همچنین در سالهای اخیر این ماده در سر سفره غذای انسانها نیز به طور مستقیم حضور پیدا کرده است.

روغن ماهی نیز همانند پودر ماهی در صنعت پرورش حیوانات به ویژه آبزیان نقش مهمی را داراست که باعث افزایش رشد ، ضریب تبدیل خوراک (FCR) و مقاومت در برابر بیماری می شود.

استفاده ی ترکیبی از پودر و روغن ماهی در پرورش آبزیان باعث رشد چشمگیر آنها، کاهش هزینه های تولیدی و حفظ و بهبود طعم ماهیان خوراکی می شود.

بر اساس آمار ارائه شده از شرکت های مهم پرورش آبزیان در جهان، رژیم غذایی مورد استفاده آنها دارای 54- 25 درصد پودر ماهی و 32 - 25 درصد روغن ماهی می باشد.

سایر مصارف روغن ماهی عبارتند از:

مصرف خوراکی برای انسان

مصرف دارویی

در تولید لوازم آرایشی و بهداشتی (از قبیل صابون و ...)

صنعت رنگ سازی