مقاله خانواده و راهکارهای توسعه ی کارآفرینی زنان ایرانی

چکیده:

توجه به استعداد و نقش زنان در توسعه ی کشورها ضرورت دارد. بسیاری از دولتها در بحران های اقتصادی توانستهاند با اتخاذ تدابیر و سیاستهایی و با بهرهمندی از نیرویِ کار زنان بر بحرانهای جامعهی خود فایق آیند و در مسیر توسعه موفق شوند. تئوریهای اجتماعی بیان میدارند که محیط کار، خانواده و ساختار زندگی اجتماعی بر دسترسی زنان به فرصتهای شغلی و عملکرد آنان مؤثر است. خانوادهها میتوانند فرصتها یا محدودیتهایی را بهصورت عوامل بازدارنده یا تقویتکننده بهوجود آورند که بر روی کوشش های فردی زنان در کسبوکار تأثیرگذار باشد. مقالهی حاضر شرایط خانوادگی زنان کارآفرین و حمایتهای خانوادهی زنان را از فعالیتهای کارآفرینانهی آنان را مطالعه میکند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که نیازهای اقتصادی خانواده مهمترین عامل در ورود زنان به کارآفرینی محسوب میشود و بعد از آن، خانوادهی کارآفرین، حمایت عاطفی خانواده، فوت همسر، متارکه، حمایت مالی و در نهایت حمایت شبکهای خانواده از عوامل مهم و تأثیرگذار در توسعهی کارآفرینی زنان است.

واژههای کلیدی: زنان کارآفرین، توسعه ی کارآفرینی، خانواده ، فعالیت های کارآفرینانه.

مقدمه

زنان در کشورهای در حال توسعه امید اول برای ارتقای خانوادهها و رشد و توسعه کشورهای خود هستند.

موفقیت زنان کارآفرین در این جوامع نهتنها موجب سود اقتصادی میشود، بلکه منافع اجتماعی و فرهنگی هم ایجاد میکند (سمیر1،.(2 :2003 اما زنان کارآفرین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه با موانع متعدد و جدی روبهرو هستند که مانع موفقیت آنان در فعالیتهای اقتصادی میشود. تأکید بر نقشهای سنتی زنان و تعهد به حضور در خانه در این کشورها مانع از آن میشود که زنان بر توزیع وقت و انرژی خود کنترل داشته باشند بنابراین در صورت حضور در بازار کار در ایفای موازی تعهدات کار و خانواده خود

∗ دکترای مدیریت، محقق کارآفرینی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب

p_Gelard@yahoo.com

تاریخ دریافت مقاله: 1386/03/19

تاریخ پذیرش مقاله: 1388/02/06

1. Seymour

132 پژوهش زنان، دورهی 7، شماره 2، تابستان 1388

با تعارض نقش مواجه هستند. در کشور ما نیز زنان نیمی از آحاد جامعه را تشکیل میدهند که بخش قابل توجهی از آنان متقاضیان مهارتدیده و دارای تحصیلات عالی هستند، اما زنان سهمی ناچیزی از بازار کار ایران را دارا هستند. با توجه به محدودیتهای سرمایهگذاری از سوی دولت، کارآفرینی، اگر نگوییم تنها راه پیشِ رو، دستکم یکی از مهمترین راهحلهای معضل بیکاری زنان محسوب میشود.

لذا زنان کشور ما نیاز به الگوهایی دارند که آنان را در یافتن مسیر مناسب زندگی کاری یاری کند. برای ارایهی چنین الگویی توجه به جایگاه اصلی زنان در خانواده و نقش خانواده در توسعهی کارآفرینی زنان ضروری بهنظر میرسد. به همین دلیل در مقالهی حاضر سعی کردهایم ضمن ارایهی تعریفی از کارآفرینی زنان و با استفاده از آخرین اطلاعات موجود از وضعیت کارآفرینی زنان در جهان، ضرورت و اهمیت کارآفرینی زنان در ایران توصیف شود. سپس ضمن تشریح مطالعات نظریِ انجامشده، روش تحقیق و نتایج آزمونهای توصیفی و تحلیلی بیان و با تعیین مهمترین عوامل خانوادگی تأثیرگذار بر توسعهی زنان کارآفرین، در پایان راهکارهای لازم پیشنهاد شود.

طرح مسئله

امروزه کشورها و سازمانهای بینالمللی به این نتیجه رسیدهاند که توسعهی کارآفرینی زنان تأثیری مثبت و مستقیم در بسیاری از فعالیتهای مختلف کشورها داشته است. از یک طرف سبب توسعهی اقتصادی و ایجاد فرصتهای شغلی میشود و از طرف دیگر میتواند سبب بهبود وضعیت اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی زنان و خانوادههای آنان شود.

زنان در زمانی کوتاه توانستند قابلیتها و تواناییهای خود را در زمینههای مختلف به ظهور برسانند و با ورود به عرصهی کسب و کار، تحولاتی عظیم در توسعهی اقتصادی کشورها ایجاد کنند. در حال حاضر نیمی از جمعیت 2/4 میلیارد نیروی کار در جهان را زنان تشکیل میدهند. بر اساس نتایح بهدستآمده از تحقیقات دیدهبان جهانی کارآفرینی از هر 100 نفر در جهان 7 زن کارآفرین میشوند (جم2، .(2007

در حال حاضر در آمریکا تعداد 9/1 میلیون از زنان صاحب مشاغل جدید هستند. این میزان 38 درصد از کل مشاغل موجود در ایالات متحده را شامل میشود. این مشاغل سبب اشتغال 27/7 میلیون نفر شده است

2. Golobal Entrepreneurship Monitor (Gem)

خانواده و راهکارهای توسعهی کارآفرینی زنان ایران 133

و موجب فروش بیشتر از 3/6 تریلیون دلار در سال به بازارها میشود. 80 درصد جمعیت کارگرانپرکار در آمریکا نیز از زنان هستند (سیمیون3،.(3 :2006

در فرانسه، آلمان، ایتالیا و سایر نظامهای اقتصادی پیشرفته تعداد شرکتهایی که مدیریت آنها با زنان است افزایشی سریع داشتهاند (زیمنی4،.(12 :2003 امروزه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند پاکستان، هندوستان، مالزی، اندونزی و… نیز به کارآفرینی زنان توجهی خاص میشود (کانتر5،.(12 :2002

بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران، میزان بیکاری زنان از 14درصد در سال 1375 به

17/8 درصد در سال 1383رسیده است و با آنکه تحول زنان در سالهای اخیر مثبت و چشمگیر بوده است، نرخ بیکاری در سال 1382 در بین زنان 21/4 درصد و در سال 1383 فقط به 17/8 درصد برای زنان کاهش یافته است (مرکز آمار ایران، .(1382-1383

با افزایش میزان آگاهی و تحصیلات دانشگاهی، جایگاه و موقعیت زنان در خانواده و اجتماع دگرگون شده است، اما کماکان فقدان تعادل جنسیتی و نابرابریهای بازار کار -هم در عرضه و هم در تقاضا که ریشه در هنجارها، نگرشها و ساختارهای اجتماعی و خانوادگی کشور دارند- به قوت خود باقی است.

بنابراین اگر سیاستها و برنامههای کارآفرینی مناسب با این ساختارها نباشد با شکست مواجه خواهد شد.

با توجه به سهم غیرِ قابل انکار زنان در تولید ملی و توسعهی اقتصادی ضروری است که شرایط مناسب برای خوداشتغالی و توسعهی کارآفرینی زنان در ایران با توجه به شرایط خانوادگی فراهم شود تا زنان با ایجاد شغل و فرصتهای شغلی برای خود و دیگران بتوانند معضل جامعه یعنی بیکاری را پایان بخشند. در همین راستا شناخت و مطالعهی اثرات نقش خانواده بر فعالیتهای کارآفرینی زنان نیز ضروری بهنظر میرسد. در ادامه لازم است چند تعریف از واژهی کارآفرین ارایهی گردد:

واژهی کارآفرین از ادبیات اقتصادی کشور فرانسه در قرنهای 17 و 18 میلادی اقتباس شده است. این واژه به کسی اشاره دارد که با استفاده از فرصتها و قبول ریسک در پی افزایش سود، مسئولیت یک فعالیت یا پروژهی مهم را بر عهده میگیرد (لیتون، هاننیو6، .(6 :2000

3. Simion 4. Zimny 5. Kantor

6. Littuen, Hannu

134 پژوهش زنان، دورهی 7، شماره 2، تابستان 1388

از نظر شانی کارآفرین فردی است که با کشف و ارزیابی فرصتها و بهرهگیری از راههای جدید به سازماندهی بازار، فرایندها، مواد خام و ساختار بپردازد تا کالا و خدماتی جدید ارایه دهد (براش و همکاران7، .(1 :2006

با توجه به محدود بودن تحقیقات دربارهی کارآفرینی زنان، تعریف کارآفرینی زنان نیز بسیار محدود است. یکی از معدود تعاریف توسط ولز8 ارایه شده است. از نظر او زن کارآفرین کسی است که کسبوکاری جدید ایجاد میکند (ولز، .(8 :1999

براش (1990) نیز کارآفرینی زنان را شامل کلیهی فعالیتهای زنان در زمینهی خوداشتغالی مشارکتی، خوداشتغالی مستقل، کارفرمایی و کلیهی کسبوکارهای تکمالکیتی و جدید میداند (دجیور9، .(3 :2006

این پژوهش به منظور تعیین شرایط و حمایتهای خانوادگی که زنان کارآفرین ایرانی با آن مواجهاند پرسشهای اساسی ذیل را مطالعه کرده است.

شرایط خانوادگی مؤثر در توسعهی کارآفرینی زنان ایرانی چیست؟

چه نوع حمایتهای خانوادگی در توسعهی کارآفرینی زنان مؤثر است؟

کدامیک از عوامل خانوادگی در کارآفرینی زنان بیشتر تأثیر دارد؟

با در نظر گرفتن عوامل خانوادگی مؤثر، پیشنهادهای مهم در ارتباط با توسعهی کارآفرینی زنان چیست؟

مبانی نظری

جامعهشناسان و دیگر تئوریپردازان علوم مدیریت در مطالعات کارآفرینی با استفاده از رویکرد رفتاری، مهمترین عوامل مؤثر در کارآفرینی را مطرح نمودند. بر اساس نظریهی ویلیام بایگرو (1994) عوامل شخصی، روانی و محیطی در کارآفرینی مهم هستند. تصمیمگیری یا فقدان تصمیمگیری برای ورود به کسبوکار و تعقیب ایدهی کارآفرینی به عواملی همچون زمینههای شغلی، شرایط کودکی، خانواده، دوستان، الگوی نقش و وضعیت اقتصادی تجارب قبلی بستگی دارد (احمدپور، .(119 :1378

شبیر و گریگور10 نیز در تئوری خود اثرات فاکتورهای ساختاری را بر تواناییهای زنان در ورود به کسبوکار

در نظر گرفتند. عوامل ساختاری با توجه به اهداف شخصی زنان اثراتی متفاوت دارد. این عوامل به سه دسته منابع داخلی، خاجی و ارتباطی (ارتباطات با خانواده، کارکنان، مشتریان، عرضهکنندگان) طبقهبندی شدهاند. زنان کارآفرین با عقاید محکم و استوار خود نهتنها به عقاید کاری خود اطمینان دارند، بلکه خانواده و دوستان، برای عملی کردن این افکار آنها را تشویق میکنند. بر اساس نظریهی شبیر و گریگور؛ در فرهنگهای شرقی و کشورهای در حال توسعه هر تصمیمی با تأیید بزرگ خانواده اجرا میشود (نقش خویشاوندی بر نقش فردی اولویت دارد) و این مورد بیشتر در رابطه با زنانی صدق میکند که میخواهند کسبوکاری را شروع کنند و میزان حمایت خانواده نقشی قاطع در موفقیت زنان دارند. نتایج تحقیقات آنها در پاکستان نشان داد زنانی که در جستوجوی آزادی هستند عموماً خانوادههایشان آنان را به استقلال تشویق میکنند و کسانی که بهدنبال اقناع خود هستند معمولاً با مخالفت همسر مواجه و آنانکه در جستوجوی تأمین هستند اکثراً توسط همسران خود حمایت میشوند (شبیر و گریگور، .(518 :1996

لرنر، هیسریچ و براش (1997) نیز در مطالعهی عملکرد زنان کارآفرین پنج جنبهی تئوریک را مد نظر قرار دادهاند. یکی از این تئوریها، تئوری یادگیری اجتماعی است. بر اساس این تئوری، یادگیری از طریق مشاهدهی رفتار دیگران (خانواده و دوستان) بهعنوان الگوهای نقش برای کارآفرین شدن مؤثر است. تأثیر زمینههای خانوادگی و نقش پدر و مادر بر روی کارآفرینان بهطور اخص مهم است. وجود یک والد کارآفرین بهعنوان الگوی نقش، و یادگیری و آموزش از این طریق، نقشی مهم در انتخاب شغل و موفقیت زنان کارآفرین دارند.

همچنین ارهان و دان در نظریهی خود عوامل انگیزشی محیطی مؤثر در کارآفرینی زنان را به دو دسته تقسیم میکنند: عوامل کششی و رانشی. عوامل رانشی نیازهایی مانند کافی نبودن درآمد خانواده، بیکاری، فقدان رضایت شغلی و انتخاب مشاغل قابل انعطاف بهعلت تعهدات خانوادگی را شامل و سبب ورود زنان به کسبوکار میشود (ارهان و دان11، .(14 :2001

تحقیقات و مطالعاتی در کشورهای مختلف دربارهی نقش خانواده در توسعهی کارآفرینی زنان انجام شده است. این تحقیقات را میتوان به دو بخش با عنوانهای »شرایط خانوادگی« و »حمایتهای خانواده بر توسعهی کارآفرینی زنان« تفکیک کرد که بهطور اختصار به بعضی از آنها اشاره میشود:

شرایط خانوادگی و توسعهی کارآفرینی زنان

انتخاب فعالیت کارآفرینانه توسط زنان با شرایط خانوادگی و مسیر زندگی آنان ارتباط مستقیم دارد.

11. Orhan, M, Scott Don

136 پژوهش زنان، دورهی 7، شماره 2، تابستان 1388

زنان در مقایسه با مردان بعد از ازدواج تمایل به فعالیتهای کارآفرینانه دارند. دلایلی متعدد در این زمینه وجود دارد که مهمترین آنها شرایط شخصی و خانوادگی آنهاست (کووالینین و آرینوس12، .(2006 اهم این شرایط به این ترتیب است:

الف) خانوادهی کارآفرین: کارآفرینانی که خانواده شان کارآفرین است رفتار و مشخصهی والدین منبعی الهامبخش برای کودکان بهوجود می آورد و تأثیری مثبت و مستقیم در کارآفرین شدنشان خواهد داشت (بنت و دان13، .(77 :2000

مطالعات دیدهبان جهانی کارآفرینی (2006) در فنلاند نشان داد که زنان در ورود به فعالیتهای کارآفرینانه الگوی نقش مستقیم و بیواسطهتری نسبت به مردان دارند (کوالنین و آرنیوس، .(127 : 2006

والدینی که اغلب الگوی فرزندان خود هستند ویژگیهای کارآفرینانه از قبیل استقلال، اعتمادبهنفس و انعطاف پذیری را مستقیم و غیرِمستقیم به آنها میآموزند. تحقیقات نشان میدهد که این تأثیرات با حضور یک مادر کارآفرین بسیار تشدید میشود (هیسریچ14، .(96 :1998

بروکهاوس و نورد(1980) 15 نیز در مطالعات خود دریافتند که حداقل 40 درصد کارآفرینان در خانوادههای خود تجربههای کارآفرینی را مشاهده کردهاند (فرای16، .(163 : 1993

همچنین نتایج تحقیقات اسچیر17 و همکارانش در سال (1989) نشان داد افرادی که یک والد بهطور مثال پدر یا مادرِ کارآفرین دارند، بهگونهای قابل توجه موفق تر از افرادی هستند که بدون داشتن مدلهای نقش ظاهر میشوند. مشابه این تحقیق در کانادا نشان داد که 33 درصد کارآفرینان زن مانند پدرانشان کارآفرین شدهاند (لرنر و همکاران18، .(320 : 1997 اولین فرزند دختر خانواده بیشتر تمایل دارد تا کارآفرین شود که این دختران عموًما پدر و مادر خود را الگو قرار می دهند؛ بهخصوص مادران نیز مانند پدران، الگوی فرزندان خود میشوند (بنت و دان19،.(77 :2000